Wonen is (g)een recht

,,Twee alleenstaande mannen die een huis zoeken?'' De makelaar schudt zijn hoofd. ,, Niet in deze wijk. De buren zullen het niet accepteren. Verderop, langs de rondweg, daar kan het misschien.''

Jonge mannen die uit huis willen, treffen het slecht in Iraaks Koerdistan. Je hoort te trouwen, en met je bruid een woning te zoeken om daar kinderen te krijgen. Alleenstaande mannen zijn net als alleenstaande vrouwen verdacht. Waarom zou je alleen gaan wonen? Je blijft of thuis, of je trouwt, iets ertussen bestaat bijna niet. Iemand moet toch voor je zorgen?

Dat tijden ook in Koerdistan veranderen, wil er nog niet overal in. Jongemannen komen uit andere plaatsen voor werk, en zoeken huisvesting. Soms trekken ze dan maar in bij familie. Maar die is er niet altijd. De enige manier waarop het dan lukt, is als ze zeggen dat hun moeder er ook komt wonen. En dan moet zij zich wel af en toe laten zien ook.

Want als je alleen woont, dan zal je wel raar zijn. Of iets met terrorisme of prostitutie hebben. In zo'n geval is de kans groot dat buren samenspannen, en gezamenlijk een verzoek indienen bij de veiligheidspolitie (assaish) om je uit je huis te krijgen. Een verklaring van vijf buren dat ze je niet vertrouwen en niet verdragen, is voldoende.


Op een ander niveau wordt er ook niet ingespeeld op deze nieuwe markt. Er wordt gebouwd voor gezinnen. Kleine woningen zijn er nauwelijks. Dat heeft natuurlijk gevolgen voor de prijzen. Als je als beginner op de banenmarkt 400 dollar per maand verdient, is 500 dollar maand per huur natuurlijk niet op te brengen.

Ik heb twee van de ex-studenten van het IMCK sinds begin dit jaar onderdak geboden in het mediacentrum. Daarmee kregen ze de kans in Sulaymaniya werk te vinden. Maar het wordt tijd dat ze een eigen plek vinden en hun kamer ontruimen. Dat is dus makkelijker gezegd dan gedaan. Vooral ook omdat hun moeders in Bagdad wonen, en dus niet af en toe eens kunnen komen doen alsof ze hun zoons verzorgen.

Zelf heb ik het probleem niet, omdat ik een buitenlandse ben. Van ons weet men in Koerdistan dat we vreemd zijn. En ik woon in een duurdere buurt, waar men meer gewend is en waar meer buitenlanders wonen.

Maar hoe gaan mijn ex-studenten woonruimte vinden? Ik kan me moeilijk voordoen als hun moeder...

Goedbedoeld maar averechts

Het graan ligt al maanden hoog opgetast voor de oude, kapotgeschoten graansilo in Sulaymaniya. Sinds een paar weken liggen er doeken en zeilen overheen, en toen we vandaag de eerste echte zandstorm van de vroege herfst hadden, moest ik eraan denken. Graan met het fijne gele stofzand dat nu overal op auto's, straten, binnenplaatsen een gele laag heeft achtergelaten, lijkt me niet de juiste combinatie.


Dit jaar kende een goede graanoogst, maar het probleem is niet nieuw: het gaat het jaren zo. De graansilo's van Irak zijn kapot of te klein, of staan op de verkeerde plaatsen. De Iraakse overheid heeft besloten er de komende jaren metalen silo's voor in de plaats te gaan zetten.

De silo's zijn het einde van de lijn van een subsidiesysteem dat niet meer van deze tijd is. Iraakse boeren krijgen zaaigoed van de staat, en hun producten worden tegen een gegarandeerde prijs afgenomen door die staat. Dat stimuleert ze nauwelijks om iets extra te doen, of om het initiatief te nemen eens een ander gewas te verbouwen.

De subsidieregeling gaat behoorlijk ver. Er is een wet aangenomen die export van landbouwproducten uit de buurtlanden kan blokkeren. Onlangs is die toegepast om de meloenenoogst in Penjwin (op de grens met Iran) te beschermen. Die oogst is voldoende om een groot deel van Koerdistan de komende weken van meloenen te voorzien, en om de prijs acceptabel te houden worden goedkopere meloenen uit Iran niet toegelaten.

Een maatregel die boeren moet helpen, maar ze niet stimuleert. Want de Iraakse landbouw is ernstig toe aan modernisering. Nieuwe zaden, nieuwe methoden waardoor de productie fors kan worden opgevoerd - het komt er niet van omdat boeren hun inkomen toch wel krijgen. De producten uit de buurlanden zijn vaak goedkoper, omdat ze wel via moderne methoden zijn geteeld, waardoor de oogst en de inkomsten per vierkante kilometer groter zijn. Die ontwikkeling wordt in Irak tegengehouden door het bejaarde subsidiesysteem, dat boeren vooral afhankelijk maakt van de staat.

Het syteem dateert nog van de Baath partij, die de Irakezen inderdaad aan zich wilde binden. En dat gaat veel verder dan de landbouw. Daardoor is een verwachtingspatroon geschapen, waarbij mensen op de staat wachten. ,,De overheid doet niets voor ons'', hoor je hier vrijwel dagelijks van mensen die veel beter af zouden zijn als ze zelf initiatieven zouden nemen in plaats van te wachten op iets waarop ze menen recht te hebben.

Politiek en pers

,,Sardasht had geen banden met ons, en we hebben niets te maken met zijn moord'', heeft de radicale moslimgroep Ansar al-Islam deze week laten weten. Ze reageerde op de speciale onderzoekscommissie naar de achtergronden van de moord op Sardasht Osman, de jonge student/journalist die eerder dit jaar in Erbil was ontvoerd en daarna vermoord terug was gevonden in Mosoel. De commissie meldde de aanhouding van een lid van Ansar, dat bekend had Sardasht te hebben vermoord.

De moord op Sardasht houdt de gemoederen in Iraaks Koerdistan al maanden bezig. Beschuldigende vingers wijzen naar de veiligheidsdienst van de KDP, omdat Sardasht op het internet een stuk had geschreven over de familie van KDP-voorman Massoed Barzani. Er is massaal gedemonstreerd tegen deze aantasting van de persvrijheid.


Na de protesten is een onderzoekscommissie geïnstalleerd, waarvan de leden niet bekend zijn gemaakt. Die is nu met de beschuldiging gekomen dat Sardasht is vermoord vanwege zijn relatie met Ansar al Islam. Onzin, zegt de radicale groep met banden met Al-Qaida: ,,We hebben de plicht het bloed te vergieten van vijanden van God zoals de Amerikaanse troepen en hun agenten in KDP en PUK. God zal ons daarvoor bedanken. Maar we hebben Sardasht niet vermoord. Als we iemand vermoorden eisen we daar trots de verantwoordelijkheid voor op.''

Vreemd genoeg illustreert deze uitdagende bekendmaking de stemming in Koerdistan. De conclusie van de commissie is soms lacherig, maar meestal verontwaardigd en nog vaker boos van de hand gewezen. Sardashts broer, die in Erbil bij de veiligheidspolitie werkte, heeft ontslag genomen vanwege de belediging die de familie is aangedaan: de commissie impliceert immers dat Sardasht een terrorist was.

,,De commissie had beter met een conclusie kunnen komen dat er sprake was van eerwraak, als ze dan toch de zaak wil afdekken. Want Sardasht stond wel bekend als een womanizer, dus dat had misschien nog iemand willen geloven'', hoor ik om me heen.

De PUK, de coalitiepartij van de KDP in de huidige Koerdische regering, voelt zich uiterst ongemakkelijk onder de bekendmaking. ,,Het is slecht voor het imago van Kurdistan in het buitenland'', zei een bevriende PUKker tegen me. ,,Dit hoort niet te gebeuren in een democratie in ontwikkeling!''

Die gevoelens zijn er ook met betrekking tot het offensief dat de KDP heeft ingezet tegen de media, met een aantal rechtszaken waarin boetes worden geëist die als ze worden toegewezen, het einde kunnen betekenen van de paar onafhankelijke kranten in Koerdistan. De meeste zaken houden verband met de beschuldiging dat de Paristin, de geheime dienst van de KDP, achter de moord op Sardasht zit en dat Massoed Barzani er de opdracht voor heeft gegeven. Doelwit van de juridische acties zijn Lvin, Hawlati, Awene, Rega en Roshnama. De laatste, de krant van de nieuwe oppositiepartij Gorran, heeft zich de woede van de KDP op de hals gehaald door uitgebreid te berichten over de smokkel van olie vanuit Koerdistan naar Iran.

Cover van Lvin over de moord

De media in Koerdistan zijn lang niet feilloos, en checken hun berichten niet altijd even goed. Er zijn publicaties die zeker de journalistieke schoonheidsprijs niet verdienen, en journalisten gedragen zich lang niet altijd volgens de regels uit de gedragscodes. Maar de actie van de KDP herinnert menigeen aan het verleden toen de pers in Irak geheel gemuilkorfd was. Berichten dat er binnen de KDP wordt gewerkt aan het aanscherpen van de perswet, versterken die gevoelens.

De gebeurtenissen lijken PUK en Gorran nader tot elkaar te brengen. De leiders Jalal Talabani en Nawchirwan Mustafa hebben onlangs uitgebreid met elkaar gesproken. En verzoenende taal gesproken, die op lokaal niveau in Sulaymaniya veel gehoor vindt nu er een gemeenschappelijke vijand is. Het anti-mediabeleid van de KDP heeft als bijkomend en vast ongewenst gevolg dat er nieuwe politieke tegenstellingen ontstaan, met de moderniteit van de staat Koerdistan als inzet.

Hoera, de Ramadan is voorbij

door Jantine van Herwijnen

,,Snel, snel, we moeten nu gaan. Voor de gasten komen,”roept mijn collega terwijl ze nog even snel de bakken gevuld met eten voor familieleden in een plastic tas stopt. Het is Eid, het feest dat de Ramadan afsluit. Vier dagen lang staat voor de Irakezen alles in het teken van familie, buren en vrienden en van eten.

Na dertig dagen vasten, wat voor moslims betekent dat er tussen zonsopgang en zonsondergang niet gegeten en gedronken wordt, komen gedurende Eid in alle Koerdische huishoudens de traditionele Koerdische gerechten op tafel. Gastvrijheid is het sleutelwoord van de Koerden tijdens de feestdagen. De hele dag komen vrienden en familie op bezoek. De traditie schrijft voor dat je daarna ook bij hen langs gaat.

Die bezoeken zijn doorgaans allemaal ongeveer hetzelfde. Je komt een kleurijke gastenkamer binnen, waar vervolgens thee en zoetigheden geserveerd worden. Bij buren en verre familie blijf je een kwartiertje, naaste familieleden verwachten dat je blijft eten.

Eid is een drukke tijd voor de vrouwen, die tussen het koken en opruimen door ook nog moeten proberen zoveel mogelijk aandacht aan de gasten te schenken. Mijn collega neemt mij in vertrouwen: ,,De hele dag door mensen over de vloer, je wordt er doodmoe van. “ En begripvol gaan we snel met haar mee naar buiten om de gasten voor te zijn die zich via een niet beantwoord telefoontje hebben aangekondigd.

De eerste dag van Eid is het stil op straat. De meeste winkels zijn gesloten hoewel de drankwinkels hun deuren wijd hebben opengegooid. Er mag weer alcohol gedronken worden in Sulaymaniya. Tijdens de Ramadan gold er in de meest progressieve stad van Irak een verbod op de verkoop van drank.

De andere drie feestdagen komt de stad, na een maand van stilte, weer tot leven. Restaurants zitten weer vol, de vrouwen hebben hun sierlijke, traditionele jurken aangetrokken. Vanwege de grote toestroom van toeristen uit het zuiden van Irak worden alle restaurant- en hoteleigenaren via de TV verzocht gedurende Eid hun zaak weer te openen. Veel toeristen zijn naar Sulaymaniya gekomen omdat is aangekondigd dat het de koelste plek van het land is. Het kwik zou ‘s nachts tot 13 graden kunnen dalen. Zeer aantrekkelijk voor de zuiderlingen, die nog steeds te maken hebben met temperaturen van boven de 45 graden in combinatie met tekort aan elektriciteit.

De straten zijn vol auto’s en lachende mensen, toeristen en Slimani's. Overal hoor je Eid Mubarak en Jazhnt Perozbet, de felicitatie met het einde van Ramadan. Iedereen is blij dat het is afgelopen en dat de vrije, gezellige sfeer waar Sulaymaniya zo om bekent staat, weer terug is.

Jantine van Herwijnen is operations manager bij het IMCK

Drooglegging tijdens ramadan

Sulaymaniya is drooggelegd deze ramadan. Een vreemd verschijnsel in de stad die bekend staat als de meeste open en meeste rebelse van Iraaks Koerdistan. Maar er is vrijwel geen restaurant te vinden dat alcohol schenkt (en ik heb gezocht) en de drankwinkels zijn dicht.

Het is raar in een stad waar mannen samen de bergen intrekken of langs de weg gaan zitten met een fles en een gesprek, en waar ze elkaar in de tuinen van clubs en restaurants ontmoeten om de koelte van de avond te vieren met een glas en een hapje. Want drinken is hier iets voor mannen - en die houden van sterke drank in grote hoeveelheden. Wat zouden ze doen, vraag ik me af, na de iftar thuis? TV kijken, zal het antwoord zijn, want die heeft speciaal voor deze saaie avonden veel soaps gemaakt en ingekocht.

Verbazend is de tegenstelling met het meer conservatieve Erbil. In de christelijke voorstad Ainkawa zijn de vele drankwinkels gewoon open, en serveren de restaurants arak, whisky, bier en wijn alsof het geen ramadan is.

,,Het is pure politiek'', zegt een goede vriend van me. Hij herinnert me eraan hoe vorig jaar halverwege de ramadan opeens alle drank uit Sulaymaniya verdween. ,,Dat gebeurde toen de nieuwe oppositie, Gorran, de islamitische partijen steunde in hun klacht over drank tijdens de ramadan.''


Waardoor de PUK, de tweede grootste partij in Koerdistan die in Sulaymaniya nog net een kleine meerderheid heeft, dit jaar niet anders kon dan het ingezette beleid voortzetten, wilde ze niet onislamitisch lijken.
Gorran heeft spijt van dat besluit van vorig jaar, dat vooral bedoeld was om de PUK een hak te zetten. Na de verkiezingsoverwinning (in een klap 25 zetels) was de partij tegen alles wat de PUK deed, inmiddels is ze bijgedraaid en overweegt ze per onderwerp of het wellicht toch zinnig is om het te steunen.

Voor de hoge omes in de PUK heeft de drooglegging vermoedelijk niet heel veel gevolgen; die kunnen nog wel terecht in het restaurant van het duurste hotel in de stad, het Palace. Maar elders krijg je als gast te horen dat 'de veiligheidspolitie controleert of er geen drank wordt geschonken'.

De drooglegging heeft grote gevolgen voor de horeca. Gisteravond hadden mijn dinerpartner en ik bijna een hele restauranttuin voor ons alleen. En de restaurants die wel wat gasten trekken, moeten behoorlijk aan inkomsten inboeten nu die alleen nog water en cola drinken. In Nederland zou dit een groot onderwerp zijn in de media. Hier hoor je er niemand over. De pers schrijft er niet over, en niemand protesteert (behalve wij buitenlanders en onze Koerdische vrienden), ook de horeca niet.

Mijn vrienden in Sulaymaniya en ik hebben al een plannetje gemaakt voor de ramadan van volgend jaar. Dan verklaren we gewoon een stukje van de stad tot christelijke enclave. De Slimani's zullen het zich toch niet laten gebeuren dat Erbil ergens beter in is dan zij..?

Bloedziekte rukt op in Irak

Het was een bericht op AK News dat mijn aandacht trok. Het aantal kinderen met de erfelijke en chronische bloedziekte Thalassemia is sinds de jaren negentig enorm gestegen in Iraaks Koerdistan, van 80 naar 645 gevallen. Waardoor, vraag ik me af, is er een relatie met de oorlogen, met de chemicalien, met de met uranium verharde bommen?

Dokter Raji Dawood van het Thalassemia Centrum in Duhok wil me graag te woord staan. Het centrum laat zich vinden tussen andere gezondheidscentra en nabij het Azadi ziekenhuis in Duhok. Na vier jaar is het te klein geworden; met Japanse steun wordt er hard gewerkt aan een tweede verdieping.

Thalassemia is een erfelijke bloedarmoede waarbij te weinig rode bloedlichaampjes worden aangemaakt. Wie deze ernstige chronische bloedarmoede heeft, overleeft alleen op bloedtransfusies. Wereldwijd is een op de 15 mensen drager van de ziekte. Dragers worden niet ziek, maar als twee dragers kinderen krijgen, is de kans een op vier dat ze een ziek kind krijgen. Het is een ziekte die vooral in het Middellandse Zeegebied veel voorkomt.


,,We hebben hier meer gevallen dan in de rest van Koerdistan'', vertelt dokter Raji in zijn werkkamer met een bord vol uitleg over de ziekte. Waarom dat precies is weet hij niet, behalve dan dat zich vanwege de veiligheid ook patienten uit het naburige Mosoel en elders in Irak melden. Het kan ook te maken hebben met het feit dat in het naburige Acre malaria voorkwam; er is een relatie tussen de bloedziekte en malaria. Echt onderzoek naar de oorzaken van het hoge cijfer is er niet gedaan, zegt Raji. ,,Maar feit is dat het in Basra ook meer voorkomt, en daar is er een relatie met de radioactiviteit van de uranium in de Amerikaanse bommen.''

Over de oorzaak van het hoge cijfer is dus niets te zeggen dat echt hout snijdt. Belangrijker dan een zoektocht naar de oorzaken is voor Raji het feit dat hij niet alle behandelmethodes kan toepassen die hij tijdens studie in Italië heeft gezien. Beenmergtransplantaties zijn in Duhok niet mogelijk. Behandeld kan er alleen worden door bloed te verversen.

,,Daarom is preventie belangrijk. We onderzoeken of echtparen dragers zijn. Op het moment hebben we tachtig paren waarvan zowel man als vrouw drager is.'' De kans dat zij een ziek kind krijgen, is dus behoorlijk. ,,Ik praat met ze. Houd ze voor dat als ze getrouwd willen blijven en kinderen willen krijgen, ze zich moeten laten screnen.''

Als bij onderzoek in de negende week van de zwangerschap blijkt dat het kind de ziekte heeft, raadt de dokter een abortus aan. Dat kan, volgens de islam, legt hij uit, maar de periode waarin is te beperkt. ,,Ik heb er dikke boeken op nageslagen. Abortus mag tot het einde van de derde maand, maar dan kunnen we de ziekte nog niet vaststellen. Ik vraag de geestelijken om een fatwa om het na de derde maand toe te staan.''

Hoe nodig dat is, blijkt wel als hij vertelt dat maar twee van de tien echtparen waarbij de kwestie speelt, besloten hebben tot een abortus. ,,Daar speelt religie vrijwel zeker een rol.''

Religie speelt een belangrijke rol in Irak, en dan religie van het strenge type dat vasthoudt aan regels zelfs al geeft het geloof zelf ontheffingsmogelijkheden - zoals uitzondering van de vasten tijdens ramadan voor hen die reizen, of ziek zijn. Dan is zoiets omstredens als een abortus al helemaal geen optie. Een kind is door God gegeven, ook een ziek kind.

Dokter Raji geeft de moed niet op. Hij wil voorlichting op de middelbare school en op de universiteit. En hij zet zijn pogingen om de islamitische autoriteiten te overtuigen voort. Een fatwa moet helpen om de ziekte terug te dringen. En dat is des te meer noodzakelijk nu er zo'n toename is.

Trouwen moet, liefde niet

,,Als ik voor de deur sta, hoor ik haar binnen lachen,'' zegt de Koerdische journalist zuchtend. ,,Maar zogauw ik binnenkom. verandert ze compleet. Er kan geen lachje meer af. Zo is ze al sinds we trouwden. Ze is aardig voor anderen, niet voor mij.''

Het gesprek aan de tafel in de restauranttuin gaat over de moeilijke relatie tussen man en vrouw in de huwelijken in Iraaks Koerdistan. Boven de bordjes met Libanese voorafjes als hommous en mutabel zijn we opeens aanbeland bij een onderwerp dat het geluk van velen bepaalt. De manier waarop mannen en vrouwen met elkaar omgaan in een land waar alles draait om de familie.
,,Onze vrouwen denken dat ze niet aardig mogen zijn voor hun mannen'', vertelt de journalist. Iets wat moeders hun dochters wellicht hebben meegegeven om te voorkomen dat ze in een ongewenste situatie terecht zouden komen voor het huwelijk, heeft zich tegen hen gekeerd. Mannen en vrouwen weten niet hoe ze met elkaar moeten omgaan.

Meisjes stellen soms de vreemdste eisen aan hun toekomstige echtgenoten. ,,Ze wil dat ik niet drink en vijf keer per dag bidt'', vertelde een jonge Koerd me over een jonge dame wiens familie hem had benaderd als mogelijke huwelijkspartner. ,,En tegelijkertijd eiste ze dat ik het goed zou vinden dat ze in sexy, strakke kleding over straat gaat. De man die jij zoekt bestaat niet, heb ik haar verteld.''

De verhalen over problemen tussen mannen en vrouwen zijn legio in dit land. Jong gehuwde stellen weten nauwelijks bij elkaar te blijven, omdat de droom die het huwelijk leek uiteen is gespat. In Koerdistan hoor je te trouwen, hoor je een gezin te hebben. Dus dringen ouders erop aan dat hun zoons en dochters een partner accepteren. Uit liefde trouwen doet maar een minderheid. Hier wordt geredeneerd dat die liefde wel komt na het huwelijk. Wat soms gebeurt, maar meestal blijven stellen bij elkaar voor de kinderen, voor de familie, voor de eer.

,,Ik hoop dat mijn universiteit me nog een masters aanbiedt'', heeft een jonge Koerd me verteld, ,,want dan kan mijn vader me nog een heel jaar niet dwingen om te trouwen.'' En een andere jongeman staat zo onder druk van familie en inmiddels getrouwde vrienden, dat hij overweegt maar te zwichten. ,,Ik kan altijd nog een vriendin zoeken'', redeneert hij.

De situatie leidt tot geheime relaties. In een samenleving waarin seks nog steeds zo'n taboe is dat over seksuele voorlichting op de scholen niet eens gepraat kan worden, en waar een jongen en een meisje al bijna moeten trouwen als ze elkaar een paar keer hebben aangekeken, gaan heel veel mensen vreemd. Liefde wordt in dit land vooral buiten het huwelijk gevonden.

De druk in de samenleving om te trouwen versterkt bovendien de breuklijn tussen de seksen. Mannen brengen de meeste avonden met elkaar door; drinkend, etend, kletsend, in bars en theehuizen waar alleen mannen komen. De vrouwen zitten thuis met de kinderen.

Een uitzondering vormen familieuitjes, meestal op de vrijdag. Veel plekken zijn er daarvoor niet: je kunt gaan picknicken in het Koerdische land, of je gaat met zijn allen naar een winkelcentrum. Op donderdagavond vind je hele gezinnen in de familiesecties van de restaurants.

Uitzonderlijk vond ik dan ook de groep Arabische vrouwen en kinderen die ik in een wegrestaurantje aantrof. Het duurde even voor ik doorhad wat ze zo bijzonder maakte: ze hadden geen mannen bij zich. Een breuk met de traditie dat de buitenwereld voor de mannen is, en de huizen voor de vrouwen.

Zo absoluut is het natuurlijk niet. Er zijn vrouwen met een baan, en mannen die gek zijn met hun kinderen. Maar ik blijf het een vreemde tegenstelling vinden: trouwen moet, het gezin is heilig, maar liefde is een ondergewaardeerd begrip dat er geen enkele relatie mee lijkt te hebben.